Rob Schouten stelde zich maandag in Trouw de vraag, waarom bewustzijn aan de mens voorbehouden is. Bewustzijn moet geëvolueerd zijn, omdat het voor mensen voordelen had. ‘Waarom zou het voor dieren niet nuttig zijn?’ vraagt Rob zich af.

Apen, duiven, dolfijnen en olifanten blijken zichzelf in de spiegel te herkennen. Kraaien en zelfs kakkerlakken kunnen soms verrassend strategisch handelen, al beweerde Descartes nog zo stellig dat dieren redeloze machines zijn. Nochtans lijken mensen stukken bewuster van zichzelf en hun omgeving dan andere zoogdieren. Voor andere dieren zou bewustzijn ook nuttig kunnen zijn. Voor mensen zou ook van alles nuttig kunnen zijn: klimmen als slingerapen, zwemmen als dolfijnen en vliegen als vleermuizen. Toch evolueerde de mens niet tot vlieger en de vleermuis niet tot boekhouder. Evolutie werkt niet volgens vooropgezet plan.

Bewustzijn heeft ongetwijfeld voordelen, al zijn die nog niet zo eenvoudig te benoemen. In de evolutie gaat het bovendien om voordelen die de voortplantingskansen verhogen. Het groepsgewijs imiteren van een goeroe zou tot verruiming van het zelfbewustzijn kunnen leiden, maar bevordert het de overlevingskansen? Misschien, het tegendeel is niet te bewijzen. Wat is bewustzijn eigenlijk? Het besef dat je bestaat en het besef waar de grens ligt tussen jou en de omgeving? Zoiets is het. Het vereist vermoedelijk een behoorlijk ontwikkeld denkvermogen.

Zou zelfbewustzijn een bijproduct zijn van onze intelligentie? Van ons vermogen verbanden te leggen tussen oorzaak en gevolg? Het zou kunnen. Bewustzijn ‘zetelt’ in de hersenen. Hoewel je ook daarover kunt redetwisten. Ooit zag ik een aflevering van de Britse televisiegrappenmakers The Young Ones. Een van hen was onthoofd. ‘Ligt mijn lichaam daar en ben ik hier?’ vroeg het hoofd zich af, ‘of lig ik daar en staat mijn hoofd hier?’

Als bewustzijn het gevolg is van intelligentie, dan is het de vraag waardoor intelligentie is geëvolueerd. Waarschijnlijk verhoogde een iets groter analytisch denkvermogen de overlevings- en daarmee de voortplantingskansen van een individu. Dat individu leefde langer dan zijn soortgenoten en had meer tijd voor het verwekken en grootbrengen van nageslacht. Bollebozen kregen meer kinderen dan minder intelligente soortgenoten. Hun kinderen erfden meer intelligentie. Zo groeide met elke generatie het aandeel slimmeriken en werd de soort gemiddeld steeds iets intelligenter. Stapje voor stapje, waarbij ieder stapje een verbetering was. Er kan niet tijdelijk iets nadeligs ontstaan als tussenfase naar een nog veel beter einddoel.

Stel dat een oog in ons achterhoofd onze overlevingskansen drastisch zou verhogen. Dan krijgen we zo’n achteroog alleen als het stap voor stap kan ontstaan en mits ieder tussenstapje onze voortplantingskansen verhoogt. Evolutie is geen ontwerper die uitrekent welk soort oog op welke plek optimaal is, en ons daarheen voert. Was er wel zo’n optimaal ontwerp, dan waren onze bestaande ogen wel slimmer ontworpen, met een oogzenuw achter het netvlies en niet erop. Welke ontwerper bedenkt nou ogen met een blinde vlek?

Jachtluipaarden vingen herten. De snelste waren in het voordeel. Jachtluipaarden evolueerden met sprint-vermogen als stuwende kracht. Onze voorouders wisten soms ook een hert te verschalken,– een hert betekende een stampvolle maag. De een was handiger in de hertenvangst dan de ander. De beste hertenvangers hadden meer te eten en stonden in aanzien. Zij waren in het voordeel. Niet snelheid gaf hen dat voordeel – een hert inhalen lukte toch niet. Waarschijnlijk konden beter afstanden schatten en stenen mikken dan hun medemensen. Eigenschappen waarvoor een grotere intelligentie nodig was. Zo zou intelligentie kunnen zijn toegenomen en daarmee het bewustzijn.